حمل و نقل یکی از اساسی ترین و حیاتی ترین بخش در اقتصاد کشورها است. وجود زیر ساخت مناسب برای حمل و نقل کالا به یک کسب و کار کمک می کند که بتواند با سایر رقبا رقابت نماید. حمل و نقل ریلی به عنوان یکی از زیربخش های حمل و نقل، دارای نقش کلیدی در اقتصاد نسبت به روش های دیگر حمل و نقل است.

براساس سند چشم‌انداز ۲۰ ساله و تا افق ۱۴۰۴ باید سهم حمل‌و‌نقل ریلی برون‌شهری در جابه‌جایی کالا از ۱۰ به ۳۰‌ درصد از کل حمل‌و‌نقل کشور برسد.

بر اساس آمار رسمی وزارت راه، سالیانه در کشور حدود 500 میلیون تن بار جا به جا می شود، که این مقدار در حالت غیر رسمی( بدون بارنامه) تا 550 میلیون تن نیز تخمین زده می شود. یکی از دلایل عدم استقبال از حمل ریلی، سرعت پایین این نوع حمل و نقل می باشد. درحال حاضر سرعت تجاری باردرکشور۶کیلومتربرساعت است که بطورمثال حمل باردرمسیراصفهان تابندرعباس حدود ۵/۵روزطول می کشد. لذاتنهاراه حل این معضل افزایش سرعت انتقال باراست ،ویکی ازدلایل عدم استقبال ازحمل ریلی درهمین موضوع نهفته است.

حجم کل بار جابه جا شده توسط سیستم حمل ونقل ریلی در سال 1397 برابر با 46 میلیون تن می باشد که یک درصد نسبت به سال 1396 کاهش داشته که از این میزان  حمل و نقل ریلی، در حدود 75 درصد ظرفیت به حمل سنگ آهن اختصاص یافته و بنابراین رفع مشکلات بویژه در حوزه سنگ آهن از اولویت های راه آهن به شمار می رود.

لازم به ذکر است کالاهای معدنی و فلزی بترتیب دارای رتبه اول و چهارم در میزان حمل جاده ای بوده اند. که این خود نشان دهنده حجم بالای حمل مواد معدنی در کشور می باشد، که باید ظرفیت بیشتری را در حوزه حمل ریلی به خود اختصاص دهد.

پیش بینی دولت برای حمل بار توسط شبکه ریلی در چشم انداز سال 1404 برابر با 202 میلیون تن می باشد که از این میزان بار 102 میلیون تن برای مواد معدنی و فولادی می باشد و همچنین در سند چشم انداز طول شبکه ریلی کشور 25  هزار کیلومتر برآورد شده اسـت.، که در حـال حاضـرکل خطوط ریلی (اصلی، فرعی ، مانوری ) در حدود 13500 کیلومتر می باشد . بنابراین برای رسیدن بـه سند چشم انداز احداث 12 هزار کیلومتر از ضروریات لازم  است.

برای دستیابی به حمل ونقل فولاد در چشم انداز 1404 (به میزان 55 میلیون تن)، از مجموع 12 هزار کیلومتر خطوط توسعه، تا پایان سال 1404، سهم فولاد به میزان 1795 کیلومتر می باشد، که علاوه بر این 1255 کیلومتر از خطوط راه آهن نیز باید دوخطه بشود تا بتوان به اهداف سند چشم انداز در حمل و نقل ریلی دست یافت.

لازم نیست که بگوییم در کشورهای پیشرفته برای حمل مواد معدنی از بخش ریلی اسـتفاده می شود، در حـالی کـه در ایـران به علت بالا بودن هزینه های حمل ریلی نسبت به حمل جاده ای و دریایی این مقدار کمتر است. که این مهم به آماده نبودن تجهیزات و زیرسـاخت های ریلی کشور بر می گردد. به همین علت صنایع معدنی و فولاد از مزیت های راه آهن نمی توانند استفاده کنند که در نتیجه باعث بالا رفتن هزینه تمـام شـده محصولات شده و قابلیت رقابت در بازار بین المللی را نیز از بین می برد.

کرایه حمل ریلی در بارنامه که حاصل جمع سه سهم خط، لوکوموتیو و واگن است، از سال 1390 تا 1397 با افزایش 121 درصدی همراه بوده است ولی به نسبت افزایش تورم رشد کمتری داشته است. در حال حاضر تعرفه پایه حمل مواد معدنی بصورت پایه 777.5 ریال به ازای هر تن-کیلومتر می باشد. حال اگر بخواهیم عوامل مهم هزینه پایین حمل در سایر کشورها نسبت به ایران را بررسی نماییم می توان به :

 

 

بالا بودن ظرفیت واگن ها، بزرگتر بودن طول قطارها، سرعت بالاتر قطارها، ترمینال های مجهز جهت تخلیه بار، سرعت بارگیری بیشتر، عدم فرسوده بودن خطوط ریلی و محدود نبودن ظرفیت عبور قطار در مسیر حمل اشاره نمود که سبب کاهش بهای تمام شده قیمت سنگ آهن در کشورهای دیگر می شود، به طوری که بهای تمام شده استخراج سنگ آهن در شرکت های بزرگ استرالیایی همچون bhp تا 15 دلار کاهش یافته است.

متاسفانه به علت عدم توسعه خطوط ریلی در کشور، آمارها نشان می دهد که در بازه زمانی 1386 تا 1396 سهم حمل و نقل ریلی حتی یک درصد هم افزایش نداشته در صورتی که در ازای تحقق 30 درصدی سهم ریلی در حمل بار مطابق محاسبات فنی صورت پذیرفته توسط معاونت بهره برداری و سیر و حرکت راه آهن، مطابق با آمار سال 1397 مقدار 33.4 هزار میلیارد تومان در مصرف سوخت و هزینه های مرتبط آن کاهش صورت خواهد پذیرفت.

لازم به ذکر است سهم حمل و نقل ریلی در مقیاس تن- کیلومتر در حدود 13 درصد در سال 1397 می باشد. این افزایش کمتر از یک درصد در این بازه طولانی، علیرغم عدم افزایش حق دسترسی رخ داده است.

لذا حق دسترسی در حمل ریلی از سه بخش تشکیل شده است:

1-سهم لوکوموتیو

2-سهم واگن یا شرکت مالک واگن

3-سهم خط یا خالص راه آهن که به ازای هر تُن ـ کیلومتر حمل ریلی بار

که در مجموع مبلغ کرایه حمل بار ریلی را تشکیل می دهد.

پیشنهادات برای بهبود وضعیت حمل ریلی

1-برای افزایش سهم حمل و نقل ریلی می بایست پروسه واگذاری و اجاره واگن ها بسیار شفاف و همچنین سریع و بدون بوروکراسی صورت گرفته و تعداد واگن ها نیز اضافه شود. این مهم درحالی از سوی فعالان حمل ونقل مطرح می شود، که مسئولان راه آهن، افزایش سهم حمل و نقل ریلی در سطح کشور را منوط به تغییر الگوی مصرف در ترابری می دانند. لذا شاهد آن هستیم که راه آهن با تثبیت تعرفه دسترسی، سعی در رقابتی کردن آن با بخش جاده داشته تا با ایجاد سودآوری، بسترهای لازم برای ترغیب شرکت های ترابری را فراهم نمایند.

2-ارائه تسهیلات و کمک های یارانه ای

3-نوسازی خطوط ریلی: فرسودگی خطوط ریلی که باعث کندی سرعت حرکت و درنتیجه نبود قدرت رقابت درمقابل حمل جاده ای شده است.

4- در بخش حمل موادمعدنی بویژه سنگ آهن تعیین نقاط بارگیری و تخلیه از جمله مشکلاتی است که در حمل ریلی با آن مواجهیم

5-دوره گردش بالای واگن ها یا به عبارت ملموس تر سرعت پایین سیر بار یکی از مشکلات واقعی و عمده در موضوع افزایش سهم ریلی سنگ آهن است. سه بخش شامل بارگیری واگن که در معادن و کارخانجات فولادی  می باشند، بخش حمل واگن بارگیری شده که شرکت راه آهن مسئول آن می باشد و بخش تخلیه واگن که   شرکت های فولادی یا گمرکات و جایگاه های تخلیه هستند در حوزه کاهش یا افزایش سرعت سیر بار نقش آفرینی می کنند، که نقطه ضعف اصلی عدم هماهنگی کامل این سه بخش است. بنابراین با هماهنگی میان این سه بخش می توان نسبت به افزایش سرعت سیر بار و گردش بالای واگن ها اقدام نمود. به طور مثال عدم هماهنگی باعث محدودیت ظرفیت عبور قطار در بعضی از مسیرهای مهم ریلی می شود. به عنوان مثال خط ریلی بافق تا میبد که چهارراه توزیع تردد قطارها بوده و به دلیل ترافیک بالا از مشکلات موجود بر سر راه افزایش سهم ریلی است.

6-خرابی در حین تردد قطار ناشی از خرابی واگن های مالکین و لکوموتیوها که باعث انتشار زمان های تاخیر در کل شبکه می شوند و نیز نرخ کرایه بالاتر از سیستم جاده ای در برخی مسیرهای ریلی حمل سنگ آهن از دیگر مشکلاتی است که در جهت افزایش سهم حمل ریلی سنگ آهن وجود دارد. با رفع این موانع می توان ظرفیت حمل بار ریلی را افزایش داد.

7-برنامه افزایش ظرفیت شبکه از طریق دو خطه کردن و گشایش ایستگاهها از طرف راه آهن

بهرحال باتوجه به آنچه که دراین فرصت کوتاه عنوان شد؛امیدواریم درمدت۵سال باقیمانده تاافق ۱۴۰۴،باهمکاری واحدهای صنعتی ،وزارت نفت ووزارت راه وشهرسازی اقدامات وعملیات توسعه ای تسریع یاید وخطوط وتجهیزات ریلی کشورمتناسب با نیازهاواهداف پیش بینی شده درکشورتامین شود.

صادق جاهد خطیبی

مدیر عامل شرکت گسترش صنایع و معادن ماهان